Η πιο διάσημη δίαιτα στον κόσμο – Και ίσως η πιο παρεξηγημένη
Είναι η πιο διάσημη διατροφή στον κόσμο. Ίσως, όμως, να είναι και η πιο παρεξηγημένη, αναφέρει σε άρθρο του ο συντάκτης του Politico, καθώς απολαμβάνει ένα πιάτο σπαγγέτι από μελάνια σουπιάς al nero di seppia.
«Αυτή η κουζίνα έχει ρίζες χιλιάδων ετών», δηλώνει περήφανα ο Αντόνιο Μοντουόρο, πρόεδρος της Διεθνούς Ακαδημίας της Μεσογειακής Διατροφής. Το φαγητό είναι μόνο ένα μέρος της, όμως. «Τα υπόλοιπα είναι το τοπίο, η φυσική ομορφιά, τα ιστορικά μας κέντρα, η κληρονομιά μας».
«Όλα αυτά αποτελούν κομμάτι του τρόπου ζωής που αντιπροσωπεύει η Μεσογειακή Διατροφή», εξηγεί ήρεμα ο 72χρονος.
Είναι μια υπέροχη αφήγηση, ένα ιδανικό καρύκευμα για το γεύμα μας, αναφέρει ο συντάκτης του Politico και συνεχίζει: Το μόνο πρόβλημα είναι ότι δεν είναι αλήθεια.
Πενήντα χρόνια μετά τη διατύπωση του όρου από τον Αμερικανό φυσιολόγο Άνσελ Κις – και δεκαπέντε χρόνια μετά την αναγνώρισή της από την UNESCO ως άυλη πολιτιστική κληρονομιά της ανθρωπότητας – η Μεσογειακή Διατροφή έχει μετατραπεί σε ένα μείγμα υπερβολών, μισών αληθειών και παρανοήσεων, που χρησιμοποιείται για πολιτικούς και εμπορικούς σκοπούς.
Μέσα σε ένα κλίμα αντίδρασης προς την Πράσινη Συμφωνία και όλο και πιο έντονου προστατευτισμού στον αγροτικό τομέα της Ευρώπης, πολιτικοί και λόμπι του Νότου εκμεταλλεύονται συγκεκριμένες συνταγές και συστατικά για να επιτεθούν στις φιλελεύθερες πολιτικές για το κλίμα και το εμπόριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ενώ παράλληλα προωθούν επικερδείς – και συχνά ανθυγιεινές – εξαγωγές προς την Αμερική και την Ασία.
Οι Ιταλοί πολιτικοί ήταν πάντα ευαίσθητοι στα ζητήματα διατροφής, αλλά η πρωθυπουργός Τζόρτζια Μελόνι έχει πάει το θέμα στα άκρα. Στις Βρυξέλλες, έχει εξαπολύσει εκστρατεία ενάντια σε προσπάθειες περιορισμού της κατανάλωσης κρέατος, προειδοποιητικών σημάτων για το αλκοόλ και υιοθέτησης ενός κοινού ευρωπαϊκού συστήματος διατροφικής σήμανσης στις συσκευασίες τροφίμων.
Η Μελόνι υποστηρίζει ασταμάτητα πως αυτές οι κινήσεις στιγματίζουν τις παραδοσιακές διατροφικές συνήθειες της χώρας της, καλλιεργώντας ένα κλίμα γαστροεθνικισμού που ενισχύει τη στήριξη προς το κόμμα της, Αδέλφια της Ιταλίας.
Το αποτέλεσμα; Η δημόσια υγεία στην Ιταλία έχει επιβαρυνθεί σημαντικά. Η χώρα αντιμετωπίζει ένα από τα υψηλότερα ποσοστά παιδικής παχυσαρκίας στην ΕΕ, ενώ ένας στους δέκα Ιταλούς πίνει αλκοόλ σε καθημερινή βάση. Επιπλέον, η υπερβολική κατανάλωση αλατιού κοστίζει στην Ιταλία περισσότερα από ό,τι στη Γαλλία, την Ισπανία και την Ελλάδα μαζί, σύμφωνα με πρόσφατη έκθεση του Οργανισμού Τροφίμων και Γεωργίας του ΟΗΕ.
Αν συγκρίνει κανείς τη σύγχρονη ιταλική διατροφή με την αρχική ιδέα της Μεσογειακής Διατροφής, προκύπτει ένα αναπόφευκτο συμπέρασμα: Η Μεσογειακή Διατροφή έχει πεθάνει.
Cucina povera – Οι ρίζες της Μεσογειακής Διατροφής
Υπάρχουν δύο αντικρουόμενες θεωρίες για τη γέννηση της Μεσογειακής Διατροφής. Και οι δύο ξεκινούν με τον Άνσελ Κις, τον θεμελιωτή της.
Γεννημένος στο Κολοράντο και κάτοχος διδακτορικών στη βιολογία και τη φυσιολογία, ο Κις ξεκίνησε την ενασχόλησή του με τη διατροφή τη δεκαετία του 1930, όταν ανέπτυξε τις διάσημες K-rations – ένα φορητό πακέτο τροφίμων για τις ανάγκες των Αμερικανών στρατιωτών κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Το K-ration ήταν ενεργειακά πλούσιο, αλλά διόλου υγιεινό. Το ίδιο ίσχυε, όμως, και για τη σύγχρονη αμερικανική διατροφή, που χαρακτηριζόταν από αφθονία λιπαρών και σκότωνε κατά χιλιάδες άνδρες της μεσαίας τάξης.
Οι γιατροί δεν καταλάβαιναν τι συνέβαινε: Αυτοί ήταν οι καλύτερα σιτιζόμενοι πολίτες του πλουσιότερου έθνους στη Γη. Ποιο ήταν το πρόβλημα;
Ο Κις και η σύζυγός του, χημικός, η Μάργκαρετ Κις, θεώρησαν πως η αιτία βρισκόταν στη διατροφή – και συγκεκριμένα στην υπερβολική κατανάλωση κορεσμένων λιπαρών.
Έτσι, το 1951 πέταξαν στη Νότια Ιταλία για να το αποδείξουν. Ένας συνάδελφός τους είχε αναφέρει πως οι εργάτες στη Νάπολη υπέφεραν σπάνια από καρδιακές παθήσεις και ζούσαν περισσότερο από, ας πούμε, τα στελέχη επιχειρήσεων στη Μινεσότα.
Μετρώντας τα επίπεδα χοληστερόλης των κατοίκων, διαπίστωσαν πως ήταν σημαντικά χαμηλότερα. Όμως, η συσχέτιση δεν σήμαινε και αιτιότητα. Έτσι, το ζευγάρι ξεκίνησε μια πιλοτική μελέτη στη Νικοτέρα, μια παραθαλάσσια πόλη στο άκρο της ιταλικής «μπότας».
Τα αποτελέσματα ήταν εκπληκτικά. Οι κάτοικοι εμφάνιζαν σπάνια καρδιοπάθειες, ενώ η μελέτη κατέγραψε ελάχιστα περιστατικά καρκίνου ή εκφυλιστικών ασθενειών.
Η έρευνα αυτή οδήγησε στη μεγάλη επιδημιολογική μελέτη Seven Countries Study, που περιέλαβε 12.000 άνδρες από τρεις ηπείρους.
Ακολούθησαν best-seller βιβλία μαγειρικής, με αποκορύφωμα το “How to Eat Well and Stay Well the Mediterranean Way” το 1975.
Έτσι, η Μεσογειακή Διατροφή πέρασε τον Ατλαντικό, μειώνοντας τα καρδιακά επεισόδια στις ΗΠΑ και εκτοξεύοντας την παγκόσμια αγάπη για την ιταλική κουζίνα.
Η Μεσογειακή Διατροφή: Μύθος, παρερμηνείες και πολιτικά παιχνίδια
Είναι η πιο διάσημη δίαιτα στον κόσμο. Είναι, όμως, και η πιο παρεξηγημένη.
Για δεκαετίες, η Μεσογειακή Διατροφή έχει προωθηθεί ως το απόλυτο διατροφικό πρότυπο, βασισμένο στην παράδοση και την υγεία. Όμως, πόσο κοντά βρίσκεται η σύγχρονη εκδοχή της στη διατροφή που πραγματικά παρατηρήθηκε στη νότια Ιταλία πριν από 70 χρόνια;
Ενώ ο ιδρυτής της, Άνσελ Κις, παρουσίασε έναν τρόπο ζωής βασισμένο σε φυτικά τρόφιμα, λιγοστό κρέας, ελαιόλαδο και κρασί, υπάρχουν αμφισβητήσεις για το κατά πόσο αυτό αντανακλούσε την πραγματική διατροφή των Ιταλών της εποχής ή αν ήταν μια εξιδανικευμένη εκδοχή, προσαρμοσμένη στις ανάγκες του αμερικανικού κοινού.
Σήμερα, η Μεσογειακή Διατροφή έχει μετατραπεί σε ένα ισχυρό brand, χρησιμοποιούμενη τόσο ως εργαλείο προώθησης αγροτικών προϊόντων όσο και ως όπλο πολιτικών αντιπαραθέσεων εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Η Μεσογειακή Διατροφή: Μια ιδεατή δημιουργία;
Οι θεωρίες για τη γέννηση της Μεσογειακής Διατροφής διαφέρουν. Σύμφωνα με την επικρατούσα άποψη, ο Άνσελ Κις ανακάλυψε έναν ισορροπημένο τρόπο διατροφής, πλούσιο σε φρούτα, λαχανικά, δημητριακά και ελάχιστο κρέας.
Τα δεδομένα του έδειξαν ότι οι νέοι άνδρες στη Νικοτέρα, στη νότια Ιταλία, λάμβαναν περίπου το ένα τρίτο των ημερήσιων θερμίδων τους από δημητριακά, ένα τρίτο από φρούτα και λαχανικά, ένα πέμπτο από κρασί και μόλις ένα δέκατο από ζωικές πρωτεΐνες και ελαιόλαδο. Ζάχαρη και αλάτι καταναλώνονταν ελάχιστα.
Αυτή η ερμηνεία κυριαρχεί μέχρι σήμερα και είναι η βάση πάνω στην οποία σύγχρονοι διατροφολόγοι στηρίζουν τον ισχυρισμό ότι η Μεσογειακή Διατροφή είναι η πιο υγιεινή στον κόσμο.
Ωστόσο, μια εναλλακτική εκδοχή, υποστηριζόμενη από ανθρωπολόγους και ιστορικούς, υποστηρίζει ότι το έργο του Κις δεν ήταν περιγραφικό, αλλά προτρεπτικό. Η διατροφή αυτή δεν ανακαλύφθηκε – επινοήθηκε.
Σύμφωνα με τον καθηγητή του Πανεπιστημίου της Πάρμα, Αλμπέρτο Γκράντι, «οι Ιταλοί δεν ακολούθησαν ποτέ την Μεσογειακή Διατροφή». Ο Κις δεν κατέγραψε ένα υπαρκτό διατροφικό μοντέλο, αλλά δημιούργησε ένα ιδεώδες, συνθέτοντας τροφές από όλη τη λεκάνη της Μεσογείου για να βελτιώσει τις διατροφικές συνήθειες των Αμερικανών.
«Όταν πήγαινε στα σπίτια των ανθρώπων, αυτοί ντρέπονταν. Του έλεγαν ‘έλα αύριο, γιατί σήμερα δεν έχουμε τίποτα να φάμε’. Ή είχαν μόνο πολέντα και αλεύρι κάστανου», δηλώνει ο Γκράντι.
Η εκδοχή αυτή είναι αμφιλεγόμενη και έχει κάνει τον Γκράντι στόχο κριτικής στην Ιταλία. Ωστόσο, η αλήθεια βρίσκεται πιθανότατα κάπου στη μέση: η αυθεντική Μεσογειακή Διατροφή ήταν περισσότερο αποτέλεσμα στέρησης παρά επιλογής.
Η εμπορευματοποίηση της Μεσογειακής Διατροφής
Χρειάστηκε χρόνος για να καθιερωθεί η Μεσογειακή Διατροφή ως σύμβολο υγείας και ευζωίας. Στην αρχή, οι εύποροι κάτοικοι του βορρά γελούσαν με την ιδέα ότι έπρεπε να μιμηθούν τη διατροφή του φτωχού, αγροτικού νότου.
Τη δεκαετία του 1960, όμως, καθώς η Ιταλία εκβιομηχανιζόταν και οι άνθρωποι εγκατέλειπαν τις αγροτικές δουλειές, μια νοσταλγία για την παραδοσιακή διατροφή άρχισε να διαμορφώνεται. Τη δεκαετία του 1980, η αντίδραση κατά του αμερικανικού μοντέλου διατροφής κορυφώθηκε με το κίνημα Slow Food, το οποίο δημιουργήθηκε το 1986 ως απάντηση στο πρώτο McDonald’s στη Ρώμη.
Παράλληλα, αγροτικοί συνεταιρισμοί και εταιρείες τροφίμων είδαν την ευκαιρία και προώθησαν την προστασία και προώθηση της Μεσογειακής Διατροφής στην Ευρωπαϊκή Ένωση, λαμβάνοντας την επίσημη σφραγίδα της UNESCO το 2010.
Σήμερα, η Μεσογειακή Διατροφή έχει γίνει μια τεράστια εμπορική επιτυχία. Το 2010, οι ιταλικές εξαγωγές αγροδιατροφικών προϊόντων ανήλθαν σε 27 δισ. ευρώ, με τα φρέσκα φρούτα και λαχανικά να αποτελούν το μεγαλύτερο κομμάτι.
Μέχρι το 2023, οι εξαγωγές είχαν τριπλασιαστεί, ξεπερνώντας τα 70 δισ. ευρώ, με κυρίαρχα προϊόντα το κρασί (8 δισ.), τα ζυμαρικά (7 δισ.), τα γαλακτοκομικά (6 δισ.) και τα μεταποιημένα λαχανικά (π.χ. σάλτσες ντομάτας).
Το πρόβλημα είναι ότι αυτά τα προϊόντα – το κρασί, τα αλλαντικά, τα τυριά – αποτελούσαν μόνο ένα μικρό μέρος της αρχικής Μεσογειακής Διατροφής. Παρ’ όλα αυτά, έχουν γίνει οι πρωταγωνιστές της, αντικαθιστώντας τα φρούτα και τα λαχανικά, που είχαν κυρίαρχο ρόλο στην έρευνα του Κις.
Η πολιτικοποίηση του φαγητού
Η διατροφή πάντα είχε πολιτική διάσταση στην Ιταλία, αλλά η Τζόρτζια Μελόνι την έχει μετατρέψει σε βασικό στοιχείο της πολιτικής της ατζέντας.
Από τότε που ήταν στην αντιπολίτευση, επιτίθεται στην ΕΕ για την προσπάθειά της να μειώσει την κατανάλωση κρέατος και να προωθήσει πιο φυτικές δίαιτες.
Ένας από τους βασικούς της στόχους ήταν η γαλλική διατροφική σήμανση Nutri-Score, ένα σύστημα που βαθμολογεί τα τρόφιμα από πράσινο (υγιεινά) έως κόκκινο (λιγότερο υγιεινά).
Η Μελόνι το χαρακτήρισε «παράλογο», ισχυριζόμενη ότι αδικεί ιταλικά προϊόντα όπως το σαλάμι, την παρμεζάνα και το ελαιόλαδο – αν και στην πραγματικότητα οι βαθμολογίες τους ήταν αντίστοιχες με τα γαλλικά προϊόντα.
Λόμπι όπως τα Coldiretti και Confagricoltura βρήκαν τη λύση: αφού η Μεσογειακή Διατροφή είχε αναγνωριστεί ως υγιεινή, μπορούσαν να υποστηρίξουν ότι το Nutri-Score την υπονόμευε.
Αποτέλεσμα; Η νομοθεσία για τη σήμανση εγκαταλείφθηκε.
Παρόμοια τακτική χρησιμοποιήθηκε και για το αλκοόλ. Όταν η ΕΕ σκέφτηκε να βάλει προειδοποιήσεις για τον καρκίνο στα αλκοολούχα ποτά, η Ιταλία ισχυρίστηκε ότι αυτό θα «κατέστρεφε τη Μεσογειακή Διατροφή».
Το ίδιο ισχύει και για την κατανάλωση κρέατος. Αν και η σύγχρονη ιταλική διατροφή περιλαμβάνει περισσότερο κρέας, ζάχαρη και αλάτι από ό,τι παλαιότερα, η Μελόνι και οι υποστηρικτές της επιμένουν ότι η παχυσαρκία είναι «εισαγόμενο πρόβλημα» και όχι αποτέλεσμα των τοπικών διατροφικών αλλαγών.
Η Μεσογειακή Διατροφή είναι νεκρή. Κάποιος ας το πει στους Ιταλούς.
