Με άρθρο του στην «Καθημερινή» ο Στάθης Καλύβας προτείνει πως θα αποκτήσουμε σαν χώρα ένα κορυφαίο πανεπιστήμιο.
«Τα τελευταία τριάντα χρόνια η ανώτατη εκπαίδευση στην Ελλάδα επεκτάθηκε σημαντικά, όμως η βελτίωση της ποιότητας δεν υπήρξε αντίστοιχη. Παράλληλα, οι περισσότερες μεταρρυθμίσεις ηττήθηκαν στην πράξη, είτε λόγω δημόσιων αντιδράσεων ή εσωτερικής υπονόμευσης είτε επειδή επικράτησαν οι δυνάμεις της αδράνειας και της ακινησίας.
Ανταποκρινόμενος σε πρόσκληση του Ιδρύματος Μποδοσάκη συνεργάστηκα με μια εκλεκτή ομάδα πανεπιστημιακών της Ελλάδας και του εξωτερικού και συντάξαμε ένα σχέδιο δράσης για το ελληνικό πανεπιστήμιο του 2030. Η ομάδα εργασίας κατέληξε σε κείμενο προτάσεων που υποστηρίζει τρεις βασικούς άξονες: την αποτελεσματικότητα των ΑΕΙ (πρέπει να αναβαθμιστεί), την αυτονομία τους (είναι λάθος τα πανεπιστήμια να ακολουθούν όλα τους ίδιους κανόνες και το υπ. Παιδείας να λειτουργεί τόσο συγκεντρωτικά) και τη λογοδοσία τους (δίχως αξιολόγηση η αυτονομία γίνεται αυθαιρεσία). Οι προτάσεις μας δεν είναι καθόλου ρηξικέλευθες. Ακολουθούν τόσο τη διεθνή πρακτική και εμπειρία όσο και τη στόχευση παλαιότερων μεταρρυθμίσεων, όπως του νόμου Διαμαντοπούλου, αλλά και το περιεχόμενο ατέρμονων συζητήσεων και προβληματισμών της τελευταίας τριακονταετίας.
Θα θέσω επομένως το ερώτημα: Θα μπορούσαμε ως χώρα να αποκτήσουμε ένα κορυφαίο πανεπιστήμιο; Η απάντηση είναι πως κάτι τέτοιο είναι εξαιρετικά δύσκολο. Τα κορυφαία ΑΕΙ του κόσμου προέκυψαν μέσα από εξαιρετικά μακροχρόνιες και σύνθετες ιστορικές διεργασίες. Το αμερικανικό σύστημα, π.χ., είναι προϊόν της πρωτοφανούς κρατικής χρηματοδότησης μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο τόσο με το περίφημο G.I. Bill (δηλαδή την επιδότηση των βετεράνων του πολέμου για να σπουδάσουν) όσο και με την τεράστια επιδότηση της έρευνας ως απόρροια του Ψυχρού Πολέμου (έτσι «εφευρέθηκε» το Ιντερνετ). Προέκυψε επίσης από τον συνδυασμό της βρετανικής κολεγιακής παράδοσης, με την έμφαση στην ανοιχτή τύπου liberal arts παιδεία, με το γερμανικό μοντέλο της έρευνας και των μεταπτυχιακών σπουδών. Στην πορεία προστέθηκε η απίστευτη μεταπολεμική ανάπτυξη της αμερικανικής οικονομίας που, σε συνδυασμό με τη φιλανθρωπική παράδοση της χώρας, παρήγαγε έναν τεράστιο μηχανισμό ιδιωτικής χρηματοδότησης των ΑΕΙ μέσω της δημιουργίας τεράστιων καταπιστευμάτων. Το καταπίστευμα του Χάρβαρντ, π.χ., έφθασε φέτος τα 53,2 δισ. δολάρια. Το σύνολο των φορολογικών εσόδων της Ελλάδας το έτος που πέρασε ανέρχεται στα 83,2 δισ. ευρώ. Επομένως δεν είναι εφικτή η αντιγραφή του μοντέλου αυτού. Ακόμη και η Κίνα με τους τεράστιους πόρους της και τα λαμπρά της μυαλά δεν το έχει καταφέρει.
Υπάρχουν εναλλακτικές, αλλά απαιτούν δύο βασικά συστατικά. Το πρώτο είναι η χρηματοδότηση. Ενα υψηλού επιπέδου (δεν μιλώ καν για κορυφαίο) πανεπιστήμιο απαιτεί αντίστοιχη χρηματοδότηση. Το έμψυχο δυναμικό είναι απολύτως αναγκαίο, πολύ περισσότερο από τις υποδομές: Για να προσελκύσει κανείς τους κορυφαίους ερευνητές, πρέπει να τους χρηματοδοτήσει ανάλογα, να τους πληρώσει εξαιρετικά και να τους εξασφαλίσει ένα άριστο εργασιακό επίπεδο, όπου θα περιτριγυρίζονται με αντίστοιχης ποιότητας συναδέλφους. Δεν νοείται καλό πανεπιστήμιο με κακοπληρωμένους καθηγητές που αφιερώνουν ατελείωτες ώρες σε διδασκαλία και διόρθωση γραπτών. Ούτε με φοιτητές που δεν έχουν άμεση επαφή με τους δασκάλους τους.
Ομως δεν αρκούν τα χρήματα, όπως δείχνουν οι διάφορες προσπάθειες δημιουργίας αμερικανικών πανεπιστημίων στις χώρες του Περσικού κόλπου. Δίχως την κατάλληλη κουλτούρα, όσα χρήματα και να ρίξει κάποιος, θα είναι σαν να τα ρίχνει σε πηγάδι χωρίς πάτο. Μιλώ για μια κουλτούρα πραγματικής αριστείας που βασίζεται στην ικανότητα των πανεπιστημιακών να αναπτύσσουν και να ακονίζουν ελεύθερα την κρίση τους, δίχως γραφειοκρατικά προσκόμματα και περιορισμούς, αλλά και τη δυνατότητά τους να ξεπερνούν τον ναρκισσισμό τους για να προσελκύουν ασταμάτητα νέες και κυρίως καλύτερες φουρνιές ανθρώπων. Αυτό βέβαια προϋποθέτει την απόλυτη εξωστρέφεια. Ενα κορυφαίο πανεπιστήμιο είναι εκ των πραγμάτων διεθνές στη στόχευσή του, γιατί το ταλέντο δεν περιορίζεται από τα εθνικά σύνορα.
Η σύντομη αυτή περιγραφή οδηγεί σε τρία συμπεράσματα για το τι ακριβώς προϋποθέτει η δημιουργία ενός κορυφαίου πανεπιστημίου. Πρώτον, πρέπει να βάλουμε το χέρι πολύ βαθιά στην τσέπη, είτε ως κράτος, είτε ως φιλανθρωπικά ιδρύματα, είτε ως συνεργασία των δύο. Δίχως αυτό δεν αξίζει καν να ανοίξουμε τη συζήτηση αυτή. Δεύτερον, πρέπει να στοχεύσουμε στενά σε μια λογική «νησίδων αριστείας», επιλέγοντας τα καλύτερα προγράμματα και το πιο αιχμηρό ερευνητικό δυναμικό που δραστηριοποιείται αυτή τη στιγμή στην Ελλάδα (που υπάρχει, και αυτό είναι ένα μεγάλο μας πλεονέκτημα), και να το ενισχύσουμε προσελκύοντας με πολύ ισχυρά κίνητρα τα καλύτερα μυαλά από έξω, είτε αυτά ανήκουν σε Ελληνες είτε όχι. Τρίτον, είναι ευκολότερο να δημιουργήσει κανείς μια νέα κουλτούρα εξαρχής από το να μεταρρυθμίσει μια υπάρχουσα προβληματική κουλτούρα όπου κυριαρχούν κακές συνήθειες και κακές πρακτικές. Η κουλτούρα αλλάζει βασανιστικά αργά, εκτός κι αν γεννηθεί μέσα από εντελώς νέους θεσμούς.
Η προσπάθεια μεταρρύθμισης του συστήματος ανώτατης εκπαίδευσης είναι προφανώς αναγκαία, αλλά δεν αρκεί για να μας οδηγήσει στην κορυφή. Θα μπορούσαμε να συμβιβαστούμε πως έως εκεί μπορούμε. Εχοντας όμως εργαστεί σε κορυφαία πανεπιστήμια, θεωρώ απαραίτητο να στοχεύεις ψηλά. Δεν υπάρχει καμία περίπτωση να φτάσεις στην κορυφή ακολουθώντας την πεπατημένη».
* Ο κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, Εδρα Gladstone και εταίρος του Κολεγίου All Souls, Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.
