Στην Ευρώπη πλέον, μετά τον πόλεμο στην Ουκρανία και την αντίδραση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για τη σύγκρουση δύο διαφορετικών ειδών λαϊκισμού. Για να κατανοηθεί αυτό καλύτερα πριν εξηγήσουμε τι συμβαίνει είναι καλό να περάσουμε γρήγορα από τη βιβλιογραφία του λαϊκισμού.
O λαϊκισμός ως έννοια, για πολλούς ερευνητές, δεν έχει κάποιο συγκεκριμένο ιδεολογικό χαρακτήρα. Είναι περισσότερο ένα είδος ρητορικής, μια προσπάθεια των πολιτικών να συνδεθούν μέσω ενσυναίσθησης με τις μάζες. Δεν αποτελεί κάτι το περίεργο λοιπόν το γεγονός πως μπορεί να εφαρμοστεί σε διαφορετικά ιδεολογικά μοντέλα. Το κυριότερο χαρακτηριστικό του λαϊκισμού είναι η κυριαρχία του λαού (όπου ο λαός ως αφηρημένη έννοια μπορεί να πλαστεί καθώς επιθυμεί ο λαϊκιστής ηγέτης).
Η έννοια αυτή είναι βασική στον τρόπο αντίληψης της δημοκρατίας και αυτή ξεχωρίζει τη λαϊκίστική ιδέα της δημοκρατίας από τη συνταγματική και φιλελεύθερη λογική. Για τους λαϊκιστές η κυριαρχία του λαού πρέπει να είναι απόλυτη και ανόθευτη. Άρα κάθε πολιτική απόφαση θα πρέπει να βασίζεται στη θέληση του λαού και τίποτε άλλο. Γύρω από την έννοια της κυριαρχίας έρχονται να κολλήσουν όλες οι άλλες έννοιες: ο λαός, η ελίτ, ο λαϊκιστής ηγέτης και οι «επικίνδυνοι» άλλοι. Ο λαός, που πρέπει να είναι κυρίαρχος, πρέπει να χαρακτηρίζονται από ομοιογένεια ως προς το βασικό χαρακτηριστικό που τους ενώνει.
Ταυτόχρονα όμως μπορεί να αποτελεί κάτι διαφορετικό για διαφορετικούς λαϊκιστές ηγέτες και σε διαφορετικές συνθήκες. Για παράδειγμα οι αριστεροί λαϊκιστές που χωρίζουν τους πολίτες σε τάξεις βλέπουν την οικονομική αντίληψη του λαού ενάντια στην οικονομική ελίτ ενώ οι δεξιοί λαϊκιστές κατανοούν την πολιτιστική αντίληψη βλέποντας το λαό ως έθνος που βρίσκεται ενάντια στην πολιτική ελίτ. Η τελευταία, η ελίτ, είναι αυτή που κατά τους λαϊκιστές «κλέβει» την κυριαρχία από το λαό καθώς έχει προδώσει την εμπιστοσύνη του. Νοιάζεται μόνο για τον εαυτό της και όχι για τα συμφέροντα του λαού. Ένα άλλο συστατικό στοιχείο της έννοιας του λαϊκισμού είναι οι «επικίνδυνοι άλλοι». Ενώ η ελίτ είναι ο κίνδυνος από πάνω, οι άλλοι είναι ο κίνδυνος από μέσα από τον λαό (για άλλους ερευνητές είναι κάτω από το λαό). Αυτοί ανάλογα με το ιδεολογικό πρόσημο του λαϊκισμού μπορεί να είναι μετανάστες, πλούσιοι, να ανήκουν σε κάποια θρησκεία και γενικά οποιαδήποτε μειοψηφία «απειλεί την αγνότητα και ενότητα του λαού». Απομονώνοντας αυτά τα «κακά στοιχεία» ο λαός μένει «καθαρός». Οι άλλοι δεν αποτελούν μέρος της ελίτ αλλά είναι οι ευνοημένοι της. Τέλος ο λαϊκιστής ηγέτης είναι αυτός που ενσαρκώνει τη θέληση του λαού και γίνεται ο εκφραστής του πηγαίνοντας ενάντια στην ελίτ και προσπαθώντας να του δώσει πίσω τη δύναμη και την κυριαρχία που εκείνη του «έκλεψε». Ουσιαστικά δηλαδή έχουμε δύο ανταγωνιστικές ομάδες με ομοιογένεια. «εμείς» – δηλαδή ο λαός και ο ηγέτης και «αυτοί» – δηλαδή η ελίτ και οι άλλοι.
Αυτήν την περίοδο στην Ευρώπη, κυρίως εξαιτίας των φαινομένου της παράνομης μετανάστευσης και της εγκληματικότητας – που οδηγούν τους ψηφοφόρους στο να ζητούν ασφάλεια, βρίσκεται σε σχετική άνοδο η πολιτισμική έννοια του λαϊκισμού. Ο λαός είναι το έθνος που νοιώθει πως χάνει την κυριαρχία της χώρας του από τους μετανάστες που έρχονται παράνομα στη χώρα με τις ευλογίες της εγχώριας και μη ελίτ – πολιτικοί, δημοσιογράφοι – (η οποία νοιάζεται μόνο να κερδίζει από την παράνομη μετανάστευση και είναι υπεύθυνη συνομωσιών με τελικό σκοπό την αλλοίωση του πληθυσμού της Ευρώπης). Τα κόμματα της ριζοσπαστικής δεξιάς κάνουν τη δουλειά του λαϊκιστή ηγέτη που μάχεται ενάντια στην ελίτ προσπαθώντας να πάρει πίσω την κυριαρχία εκπροσωπώντας λαό-έθνος. «Εμείς, οι Ευρωπαίοι» ενάντια στους «άλλους». Οποιοσδήποτε δεν είναι σε αυτή τη γραμμή εντάσσεται αυτόματα στο αντίπαλο στρατόπεδο, αυτό των υποστηρικτών της ελίτ. Μπορεί δηλαδή κάποιος να είναι εναντίον της παράνομης μετανάστευσης αλλά εάν κάνει κριτική στην απλοϊκότητα κάποιων επιχειρημάτων γίνεται αυτομάτως εχθρός.
Όμως, μέσα από τον πόλεμο στην Ουκρανία δημιουργήθηκε ένα άλλο είδος λαϊκισμού, λίγο παράδοξου αλλά βασισμένο στα ίδια συστατικά στοιχεία. Όταν η Ρωσία εισέβαλε στην Ουκρανία η απάντηση της Ευρώπης ήταν δυναμική. Για πρώτη φορά έδειξε να ενώνεται και να λειτουργεί (σχεδόν) ως ένα. Ποια ήταν η βάση αυτής της αντίδρασης; Η δημοκρατία. Η απολυταρχική Ρωσία του Πούτιν απειλεί μια δημοκρατική χώρα. Δεν απειλεί μόνο το έδαφος αλλά και τον δημοκρατικό τρόπο ζωής, όχι μόνο των Ουκρανών αλλά και των υπόλοιπων Ευρωπαίων πολιτών. Μέσα σε λίγες ημέρες το πλαίσιο έχει οριστεί ως «δημοκρατία εναντίον απολυταρχίας». Εμείς, οι καλοί δημοκράτες έναντι των άλλων, των απολυταρχικών. Η ελίτ εδώ είναι ο Πούτιν και η Ρωσία (στο βάθος όσο ο παγκόσμιος ανταγωνισμός συνεχίζεται στο κάδρο θα μπει και η Κίνα) που νοιάζεται μόνο για τα γεωπολιτικά της συμφέροντα, ενώ οι επικίνδυνοι άλλοι είναι πολιτικοί, κόμματα, αναλυτές σε κάθε ευρωπαϊκή χώρα που δεν στηρίζουν ανοιχτά το αντιρωσικό (δημοκρατικό) στρατόπεδο. Την ίδια στιγμή οτιδήποτε έχει σχέση με τη Ρωσία απορρίπτεται. Οποιοσδήποτε φέρει ερωτήματα για τη θέση της ΕΕ στο συγκεκριμένο θέμα θεωρείται αυτομάτως «άλλος», προπαγανδιστής του απολυταρχικού καθεστώτος του Πούτιν, εχθρός της δημοκρατίας. Λαϊκιστής ηγέτης εδώ τα παραδοσιακά κόμματα της ΕΕ, που βρέθηκαν και πάλι στο κέντρο του παιχνιδιού τη στιγμή που φαινόταν η κατάσταση να τους ξεφεύγει από τα χέρια.
Το «περίεργο» με τον τρόπο δημιουργίας του δεύτερου λαϊκισμού είναι πως ουσιαστικά βασιζόμενος σε άλλον άξονα (όχι αυτόν του εθνοκεντρισμού μέσω του θέματος της μετανάστευσης αλλά αυτό του πολιτεύματος μέσω του πολέμου) προσπαθεί να αντιστρέψει τον πρώτο λαϊκισμό, τον πολιτιστικό. Οι κακοί δηλαδή του πρώτου είναι πλέον οι καλοί του δευτέρου. Έτσι φαίνεται πως υπάρχει προσπάθεια να συνδεθούν με τον απολυταρχισμό και τον Πούτιν όσα κόμματα αντιδρούν στους χειρισμούς του μεταναστευτικού από τις κυβερνήσεις των χωρών (ασχέτως εάν καταδικάζουν την εισβολή). Δεν είμαι βέβαιος για το εάν αυτό γίνεται εσκεμμένα ή όχι. Για το εάν δηλαδή με «ευκαιρία» τον πόλεμο τα παραδοσιακά κόμματα προσπαθούν να ελέγξουν τα εκλογικά σώματα των χωρών της ΕΕ αλλάζοντας το πλαίσιο μέσα από το οποίο θα περάσουν για να φτάσουν στις Ευρωεκλογές του 2024 και να χτυπήσουν έτσι την άνοδο των κομμάτων που είναι ενάντια στην παράνομη μετανάστευση. Μπορεί να είναι, μπορεί και όχι. Θα φανεί στην πορεία. Το δεδομένο είναι πως τα πράγματα στην Ευρώπη αλλάζουν. Μπαίνουμε σε μια νέα εποχή που κανείς δε μπορεί, ακόμα, να προβλέψει την έκβασή της. Όταν καθίσει η σκόνη από την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία και τις κυρώσεις της ΕΕ τότε θα μπορούμε να πούμε περισσότερα για το προς τα που πηγαίνουν τα ευρωπαϊκά εκλογικά σώματα μέσα στο νέο πλαίσιο που διαμορφώνεται και για το ποιος λαϊκισμός θα επικρατήσει.
