✍️ ο Θανάσης Χιούσης
Ως μια ιστορική μεταρρύθμιση χαρακτηρίζει την είσοδο των μη κρατικών πανεπιστημίων στο εκπαιδευτικό πλέγμα της χώρας η κυβέρνηση, θέτοντας ως στόχο η ίδρυση των κρατικών ΑΕΙ να αποτελέσουν νόμο τους κράτους από τις αρχές του 2024.
Ο Κυριάκος Μητσοτάκης επιμένει στην αποκατάσταση μιας «ιστορικής ανορθογραφίας», όπως την χαρακτηρίζει, αποσαφηνίζοντας, ωστόσο, πως προτεραιότητα αποτελεί η στήριξη του δημόσιου πανεπιστημίου και οι εγγυήσεις ποιότητας και διαφάνειας από τους νέους εκπαιδευτικούς φορείς.
Ο πρωθυπουργός σημειώνει την ανάγκη αναθεώρησης του άρθρου 16 του Συντάγματος, ως πεπαλαιωμένη διάταξη άλλων δεκαετιών, όταν μόνο σε 2 από τα 27 κράτη – μέλη της Ε.Ε. δεν υπάρχουν μη κρατικά πανεπιστήμια.
Το Σύνταγμα απαγορεύει την ίδρυση και λειτουργία μη κρατικών φορέων ανώτατης εκπαίδευσης, διατηρώντας ως μονοπώλιο του κράτους την ανώτατη εκπαιδευτική διαδικασία, με το κράτος έχει την ευθύνη για την εύρυθμη λειτουργία και υποστήριξη του Δημόσιου Πανεπιστημίου. Σύμφωνα με την παράγραφο 5 του άρθρου 16 του Συντάγματος η ανώτατη εκπαίδευση παρέχεται αποκλειστικά από ιδρύματα που αποτελούν νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου με πλήρη αυτοδιοίκηση. Tα ιδρύματα αυτά τελούν υπό την εποπτεία του Kράτους, έχουν δικαίωμα να ενισχύονται οικονομικά από αυτό και λειτουργούν σύμφωνα με τους νόμους που αφορούν τους οργανισμούς τους.
Η απαγόρευση αφορά, ωστόσο, μόνο «τη σύσταση» σχολών από ιδιώτες και όχι την εγκατάσταση παραρτημάτων ξένων πανεπιστημίων άλλης χώρας ενώ έρχεται και σε ευθεία αντίθεση με τις θεμελιώδεις ελευθερίες της ευρωπαϊκής ένωσης, την ελεύθερη εγκατάσταση και την ελεύθερη παροχή υπηρεσιών, τις διατάξεις του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ε.Ε. (ιδίως του άρθρου 14 «ελευθερία ίδρυσης ακαδημαϊκών ιδρυμάτων») αλλά και διατάξεις διεθνών συμβάσεων, τις οποίες έχει επικυρώσει η Ελλάδα, όπως της Γενικής Συμφωνίας για τις συναλλαγές στον τομέα των υπηρεσιών, που περιλαμβάνεται στο παράρτημα 1 B της Συμφωνίας για την ίδρυση του Παγκοσμίου Οργανισμού Εμπορίου (General Agreement on Trade in Services – εφεξής «GATS»).
Ο ειδικός όρος «μη κρατικά πανεπιστήμια» χρησιμοποιείται από τα κυβερνητικά στελέχη με σκοπό την αποσαφήνιση του στόχου της λειτουργίας των ιδρυμάτων αυτών. Τα μη κρατικά πανεπιστήμια θα είναι μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα και βάσει της ευρωπαϊκής νομοθεσίας θα αποτελούν εξαρτώμενα και εποπτευόμενα παραρτήματα μεγάλων πανεπιστημιακών ιδρυμάτων του εξωτερικού π.χ. University of Yale. Όπως ανέφερε και ο πρωθυπουργός στο τελευταίο υπουργικό συμβούλιο «τα μη κρατικά, μη κερδοσκοπικά ιδρύματα θα μπορούν να λειτουργούν ως παραρτήματα ξένων πανεπιστημίων ενώ τα προγράμματα σπουδών τους, θα εγκρίνονται με βάση αυστηρά ακαδημαϊκά κριτήρια και οι εγκαταστάσεις τους θα πρέπει κι αυτές με τη σειρά τους να τηρούν πολύ συγκεκριμένες, αυστηρές προϋποθέσεις.
Αυτή είναι και η βασική διαφορά μεταξύ μη κρατικού και ιδιωτικού πανεπιστημίου. Το ιδιωτικό Πανεπιστήμιο έχει την δομή και την μορφή ιδιωτικής εταιρείας με σκοπό την δημιουργία κέρδους και με σαφή της αυτοτέλεια του στα ζητήματα περιεχομένου και ποιότητας σπουδών.
Σημειώνεται εδώ ότι μεγάλα πανεπιστημιακά ιδρύματα του εξωτερικού είναι μη κρατικά αλλά δεν έχουν χάσει τον δημόσιο χαρακτήρα τους. Τόσο η χρηματοδότηση όσο και η ακαδημαϊκή εποπτεία υπόκεινται στην δημόσια διαβούλευση και εκπροσωπεία, με αποτέλεσμα το πανεπιστήμιο να μην αποβάλλει την κοινωφελή ιδιότητα του, παρά το γεγονός της μη κρατικής υπόστασης του.
Για παράδειγμα το LSE (London School of Economics) και το Oxford University είναι μεν μη κρατικά πανεπιστήμια, διατηρούν δε τη δημόσια υπόσταση τους (public universities). ‘Εχουν το δικαίωμα να υπάγονται σε δημόσια χρηματοδότηση, παράλληλα με τα έσοδα των διδάκτρων και δεν έχουν ως σκοπό το κέρδος αλλά την απεύθυνση στο ευρύ κοινό ως φορείς ανώτατης δημόσιας εκπαίδευσης.
Επομένως, ο πλήρης όρος των νέων ιδρυμάτων που θα δραστηριοποιούνται στην Ελλάδα βάσει των νέων κυβερνητικών αποφάσεων είναι μη κρατικά – μη κερδοσκοπικά πανεπιστήμια.
Τι ισχύει στην Ευρώπη
Είναι γεγονός πως στις υπόλοιπες χώρες της Ε.Ε (εκτός Λουξεμβούργου). τα μη κρατικά πανεπιστήμια ασκούν κανονικά την λειτουργία τους, σε παράλληλη πορεία με τα δημόσια πανεπιστήμια. Αν και στην πλειονότητα τους οι Ευρωπαίοι επιλέγουν την δημόσια ανώτατη εκπαίδευση, τα μη κρατικά πανεπιστήμια καλούνται να καλύψουν τα οποιαδήποτε κενά εντοπίζονται από την εκπαιδευτική και ερευνητική κοινότητα, προσφέροντας εναλλακτικές για πρόσβαση στην τριτοβάθμια εκπαίδευση.
Η Ελλάδα και το Λουξεμβούργο αποτελούν τις μόνες χώρες στις οποίες λειτουργούν ακόμη αποκλειστικά και μόνο δημόσια ιδρύματα. Στις άλλες χώρες της Ε.Ε. λειτουργούν μη κρατικά πανεπιστήμια τα οποία έχουν κάποια κρατική υποστήριξη ή είναι πλήρως ανεξάρτητα.
Ωστόσο, σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα στοιχεία της Eurostat, η συντριπτική πλειονότητα των σπουδαστών (79,7%) φοιτούν σε δημόσια ιδρύματα. Η συμμετοχή των ιδιωτικών ΑΕΙ στην ανώτατη εκπαίδευση αφορά μια μικρή μερίδα του συνόλου όταν σε 22 από τα 25 κράτη – μέλη της Ε.Ε. που δραστηριοποιούνται ιδιωτικά πανεπιστήμια, τουλάχιστον τα 3/4 των φοιτητών τριτοβάθμιας εκπαίδευσης ήταν σε δημόσια πανεπιστήμια.
Μόνο σε τρεις χώρες – Βέλγιο, Κύπρο και Λετονία – οι φοιτητές επιλέγουν στην πλειονότητά τους τα ιδιωτικά πανεπιστήμια. Συγκεκριμένα, στην Κύπρο το ποσοστό στα δημόσια πανεπιστήμια ήταν περίπου 25%, με τους υπόλοιπους να φοιτούν σε ανεξάρτητα, ιδιωτικά ιδρύματα. Στη Λετονία πάνω από το 90% φοιτά σε ιδιωτικά πανεπιστήμια, αν και τα ανεξάρτητα ιδιωτικά πανεπιστήμια καλύπτουν μόνο το 1/3 των συνολικών φοιτητών της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, με τους περισσότερους να φοιτούν σε εξαρτημένα από το κράτος ιδιωτικά ιδρύματα. Στο Βέλγιο λίγο περισσότεροι από τα 2/5 των σπουδαστών της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης φοιτούσαν το 2020 σε δημόσια πανεπιστήμια και οι υπόλοιποι σε ιδιωτικά – σχεδόν αποκλειστικά όμως σε εξαρτώμενα από το κράτος ιδρύματα.
Πώς μπορεί να επωφεληθεί η Ελλάδα
Η είσοδος των μη κρατικών πανεπιστημίων μπορεί να έχει θετικό αντίκτυπο στην οικονομία, αναβαθμίζοντας την ακαδημαϊκή εικόνα της χώρας και ελαχιστοποιώντας τις όποιες απώλειες σε έμψυχο δυναμικό μπορεί να παρατηρούνται εξαιτίας της εκπαιδευτικής μετανάστευσης, ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια.
Τα μη κρατικά πανεπιστήμια (ως παραρτήματα των «μητρικών») στην Ελλάδα, όπως συμβαίνει και σε άλλες χώρες, μπορούν να αποτελέσουν πόλο έλξης από αλλοδαπούς φοιτητές για την κάλυψη της ζήτησης, ιδιαίτερα εάν το προϊόν συνοδεύεται από συγκεκριμένα κριτήρια ποιότητας και πιστοποίησης. Το Ηνωμένο Βασίλειο, η Γερμανία, η Γαλλία, προσελκύουν εκατοντάδες χιλιάδες φοιτητές από το εξωτερικό, μεγιστοποιώντας τα οφέλη τους από την φοιτητική μετανάστευση. Σε όλες αυτές τις χώρες κατευθύνεται η παγκόσμια ζήτηση και ο ανταγωνισμός μεταξύ τους για την προσέλκυση φοιτητών είναι πολύ έντονος. Σε πιο προσιτά στοιχεία των γειτονικών χωρών, στα πανεπιστήμια της Κύπρου φοιτούν 40.000 περίπου ξένοι φοιτητές ενώ ακόμη και στη γειτονική μας Βουλγαρία 15.000 περίπου ξένοι φοιτητές φοιτούν στα πανεπιστήμιά της.
Από την άλλη, τα μη κρατικά πανεπιστήμια μπορούν να λειτουργήσουν και ως αντίβαρο για την υποστήριξη της εγχώριας ζήτησης για πανεπιστημιακές σπουδές. Σήμερα, το έλλειμμα στην αγορά ανώτατης εκπαίδευσης καλύπτεται σε μεγάλο ποσοστό από τα πανεπιστήμια του εξωτερικού ή τα κολέγια. Σε πανεπιστήμια του εξωτερικού σύμφωνα με τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία φοιτούν περίπου 40.000 Έλληνες. Το κόστος για το ισοζύγιο πληρωμών της χώρας ανέρχεται περίπου σε 1 δισ. €.
Η Ελλάδα των 10 εκ. κατοίκων έχει περισσότερους σε απόλυτο νούμερο και ως ποσοστό του πληθυσμού φοιτητές στο εξωτερικό από την Ισπανία (35.348) των 46 εκ κατοίκων, το Ηνωμένο Βασίλειο (33.109) των 66 εκ. κατοίκων, την Αυστρία (17.501) των 9 εκ. κατοίκων ή την Πορτογαλία (12.951) των 10 εκ. κατοίκων.
Το παράδειγμα της Κύπρου
Η Κύπρος είναι μια εκ των κατ’ εξοχήν χωρών με επιτυχημένη δραστηριοποίηση μη κρατικών ιδρυμάτων ΑΕΙ. Περίπου το 75% των φοιτητών επιλέγουν την φοίτηση σε μη κρατικό πανεπιστήμιο. Σήμερα, λειτουργούν στην Κύπρο δέκα πανεπιστήμια, τρία δημόσια και επτά ιδιωτικά. Τα δημόσια είναι το Πανεπιστήμιο Κύπρου, το Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου και το Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου. Τα ιδιωτικά είναι το Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο Κύπρου, το Πανεπιστήμιο Λευκωσίας, το Frederick University, το Πανεπιστήμιο Νεάπολις, το University of Central Lancashire – Cyprus, το Philips University και το American University of Cyprus.
Πριν το 2007, τα ιδιωτικά πανεπιστήμια λειτουργούσαν ως κολέγια, μέχρι την αλλαγή στη νομοθεσία που επέτρεψε τη λειτουργία ιδιωτικών Πανεπιστημίων. Σύμφωνα με αυτή, οι ιδιωτικές εταιρείες μπορούν να υποβάλουν στο Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού αίτηση για ίδρυση και λειτουργία μη κρατικού Πανεπιστημίου, ενώ αιτήσεις μπορεί επίσης να υποβληθούν και από ιδιοκτήτες υφιστάμενων Ιδιωτικών Σχολών Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (ΙΣΤΕ) που επιθυμούν να αναβαθμιστεί η Σχολή τους σε πανεπιστήμιο.
Η αλλαγή στον χώρο της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης στην Κύπρο σε βάθος 15ετίας είναι τουλάχιστον θεαματική. Το 1996 η Κύπρος είχε μόλις 1.962 φοιτητές σε δημόσια πανεπιστημιακά ιδρύματα, με τους αλλοδαπούς να ανέρχονται τότε σε μόλις 160 άτομα. Σήμερα, με τη λειτουργία των 10 πανεπιστημίων, από τα οποία τα τρία είναι δημόσια και τα επτά ιδιωτικά, οι αντίστοιχοι αριθμοί ανέρχονται σπουδάζουν 55.000 φοιτητές. Από το σύνολο αυτών των 55.000 φοιτητών, το 43% είναι Κύπριοι, 36% είναι από χώρες-μέλη της Ε.Ε. και 21% από τρίτες χώρες. Η συνεισφορά δε των μη κρατικών ιδρυμάτων στην εγχώρια οικονομία ανέρχεται περίπου 1 δισ. ευρώ ετησίως.
Αναφερόμενος στο παράδειγμα της Κύπρου, ο Υπουργός Παιδείας Κυριάκος Πιερρακάκης ανέφερε ότι σύμφωνα με τον σχεδιασμό, η ίδρυση των ιδιωτικών πανεπιστημίων στην Ελλάδα θα στηρίζεται ουσιαστικά στο σύστημα που ακολουθεί και η Κύπρος, με τα δικά της ιδιωτικά πανεπιστήμια. Επικαλούμενος δε το Κυπριακό Κοινοβούλιο, ζητά την ευρύτατη συναίνεση των κομμάτων της αντιπολίτευσης στο εγχείρημα, όπως είχε γίνει και στην Μεγαλόνησο το 2007.
Ο υπουργός Παιδείας διευκρίνισε ότι το πτυχίο των μη κρατικών – μη κερδοσκοπικών πανεπιστημίων που θα ιδρυθούν στην Ελλάδα με το υπό ψήφιση νομοσχέδιο, αποκλειστικά ως παραρτήματα ξένων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, θα προσφέρει πλήρη Ακαδημαϊκά και επαγγελματικά δικαιώματα, ισοδύναμα με αυτά του «μητρικού» πανεπιστημίου του εξωτερικού». Ταυτόχρονα, ο κ. Πιερρακάκης τόνισε για το καθεστώς ελέγχου της ποιότητας του περιεχομένου των σπουδών πως «ενώ σε άλλες περιπτώσεις τα κριτήρια ίδρυσης ενός παραρτήματος ξένου ιδρύματος σε μια χώρα τοποθετούνται μόνο από την ανεξάρτητη αρχή εκπαίδευσης της χώρας που εδρεύει το «μητρικό» ΑΕΙ, στη δική μας περίπτωση στα κριτήρια αυτά θα έχει λόγο ισχυρό η Εθνική Αρχή Ανώτατης Εκπαίδευσης (ΕΘ.Α.Α.Ε.), μια πλήρως ανεξάρτητη αρχή, ακριβώς για να διασφαλίσουμε από την αρχή την καλύτερη δυνατή ποιότητα σε αυτές τις συνεργασίες».
Όσον αφορά τα υπάρχοντα δημόσια πανεπιστήμια, ο υπουργός τόνισε: «το δημόσιο πανεπιστήμιο παραμένει για την κυβέρνηση η ναυαρχίδα της μεταρρύθμισης και της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης στην Ελλάδα. Θέλουμε και έχουμε αποφασίσει να το ενισχύσουμε σημαντικά σε τρία επίπεδα: να το διεθνοποιήσουμε για να οργανώνει συνεργασίες με ξένα ιδρύματα τόσο σε μεταπτυχιακό όσο και σε προπτυχιακό επίπεδο, να το χρηματοδοτήσουμε με πάνω από 1 δισεκατομμύριο ευρώ για να μπορέσει να ανταποκριθεί στο νέο ρόλο του και να του προσφέρουμε θεσμική ευελιξία με στόχο να το απογραφειοκρατικοποιήσουμε για να διευκολύνουμε την αυτοδιοικητική λειτουργία του».
