Politico: «Τα διδάγματα από την επιδημία πανώλης του 14ου αιώνα για το πώς ο Covid θα αλλάξει την Πολιτική»

94 mins read

 

“Τα διδάγματα από την επιδημία πανώλης του 14ου αιώνα για το πώς ο Covid θα αλλάξει την Πολιτική”, είναι ο τίτλος του άρθρου του Politico, το οποίο επιχειρεί να διαπιστώσει πως οι πανδημίες μπορούν να φέρουν σημαντικές αλλαγές στον τρόπο που λειτουργούν οι πολιτικοί θεσμοί και η εργασία.

Πριν από σχεδόν 700 χρόνια, η Ευρώπη γνώρισε την πιο καταστροφική πανδημία στην ανθρώπινη ιστορία. Μέσα σε χρονικό διάστημα περίπου τεσσάρων ετών (1347–1351), ένα ξέσπασμα πανώλης επηρέασε το μεγαλύτερο μέρος της ηπείρου, στοιχίζοντας τις ζωές περίπου του μισού πληθυσμού. Οι οικονομικές δραστηριότητες όπως η εξόρυξη και η μεταλλουργία σταμάτησαν εντελώς. Σε ορισμένες περιπτώσεις, χωριά που κατασκευάστηκαν στα σύνορα, γύρω από γεωργικές εκτάσεις, εγκαταλείφθηκαν. Στις μέρες μας, η φοβερή πανδημία είναι γνωστή και ως “Μαύρος Θάνατος”.

Ωστόσο, η κληρονομιά του “Μαύρου Θανάτου” ξεπερνά τον ανθρώπινο πόνο. Η πρωτόγνωρη πανδημία δεν αποδεκάτισε απλώς τον πληθυσμό στις περιοχές που έπληξε περισσότερο, αλλά διέλυσε ολόκληρους κοινωνικούς και οικονομικούς θεσμούς — ειδικά αυτούς που μέχρι εκείνο το σημείο είχαν περιορίσει την ανθρώπινη ελευθερία και καταπνίξει την ευημερία.

Σε πρόσφατη έρευνα του Cambridge, φαίνεται πώς οι περιοχές που γνώρισαν τη μεγαλύτερη θνησιμότητα και τις πιο εκτεταμένες καταστροφές άρχισαν να διαφέρουν από εκείνες που τα πήγαν καλύτερα. Στις περιοχές με τον υψηλότερο αριθμό θανάτων, η ισχύς και η κοινωνική θέση των εργαζομένων ανέβηκε κατακόρυφα, ενώ οι πρακτικές εκμετάλλευσης των εργαζομένων κατέρρευσαν. Ως αποτέλεσμα, οι τοπικές κυβερνήσεις, έγιναν πολύ πιο δημοκρατικές και περιεκτικές.

Σήμερα, ίσως είμαστε μάρτυρες των πρώτων σταδίων μιας παρόμοιας εξέλιξης. Ολοένα και περισσότεροι εργαζόμενοι εγκαταλείπουν τις χαμηλόμισθες θέσεις εργασίας, ειδικά στους κλάδους αναψυχής και φιλοξενίας, αφήνοντας τους εργοδότες να αναζητούν τρόπους ώστε να καλύψουν τις κενές θέσεις.

Κάποιοι υποστηρίζουν ότι η πανδημία του Covid και οι επιπτώσεις της, τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα, έχουν αυξήσει τη διαπραγματευτική δύναμη των εργαζομένων. Αν και τα διαθέσιμα στοιχεία είναι λίγα (υπήρξε μόνο μια μέτρια αύξηση στα προσαρμοσμένα με τον πληθωρισμό ποσοστά μισθών και μικρή αλλαγή στα συνολικά επίπεδα ανισότητας), η ιστορία του “Μαύρου Θανάτου” υποδηλώνει ότι οι αλλαγές στην προσφορά εργασίας που οφείλονται στην πανδημία μπορεί να έχουν σημαντικές και μακροχρόνιες οικονομικές και πολιτικές προεκτάσεις.

 

Ποια ήταν ακριβώς η επίδραση του “Μαύρου Θανάτου”;

Η ιατρική την περίοδο του Μεσαίωνα δεν κατανοούσε ούτε πώς εξαπλώθηκε η πανώλη ούτε πώς μπορούσε να αντιμετωπιστεί. Σήμερα γνωρίζουμε ότι η πανώλη μεταδίδεται κυρίως στους ανθρώπους από μολυσμένους ψύλλους αρουραίων, αλλά οι γιατροί τον 14ο αιώνα συνήθως απέδιδαν την ασθένεια σε δηλητήριο στον αέρα. Ενώ σήμερα αντιμετωπίζεται εύκολα με αντιβιοτικά, οι θεραπείες εκείνης της εποχής ήταν αναποτελεσματικές και δυνητικά επιβλαβείς.. Εάν δεν αντιμετωπιστεί έγκαιρα, η πανώλη έχει εξαιρετικά υψηλή θνησιμότητα – περίπου το 60-70 τοις εκατό των προσβεβλημένων ατόμων θα υποκύψουν στην ασθένεια. Έτσι, όταν η πανώλη εισήλθε στην Ευρώπη μέσω εμπορικών οδών με την Κεντρική Ασία, το αποτέλεσμα ήταν μια καταστροφή απίστευτου μεγέθους.

Λίγο πριν το ξέσπασμα του “Μαύρου Θανάτου”, στην Ευρώπη επικρατούσε η φεουδαρχία, ένα ιεραρχικό, κοινωνικό και οικονομικό σύστημα με στρατιωτικούς αριστοκράτες (και τον κλήρο) στην κορυφή και μια μεγάλη μάζα αγροτών και εργατών χωρίς προνόμια. Επειδή η οικονομία ήταν σε μεγάλο βαθμό αγροτική, το κεφάλαιο της ελίτ σχεδόν αποκλειστικά ήταν η γη. Οι αγρότες ήταν δεμένοι με αυτή τη γη μέσω ενός εξαιρετικά εκμεταλλευτικού συστήματος καταναγκαστικής εργασίας που ονομαζόταν δουλοπαροικία, το οποίο απαιτούσε την παροχή εργασίας χωρίς αποζημίωση και περιόριζε πολύ την κινητικότητα των εργαζομένων.

Η δημογραφική κατάρρευση που προκλήθηκε από την επιδημία πανώλης ήταν ένα θεμελιώδες σοκ για αυτό το σύστημα — τουλάχιστον στις περιοχές όπου ο “Μαύρος Θάνατος” άφησε πίσω πολλούς νεκρούς. Οι βασικοί νόμοι της προσφοράς και της ζήτησης εξηγούν το γιατί. Σε πολλές περιοχές η πανώλη αποδεκάτισε το εργατικό δυναμικό. Ταυτόχρονα, η ασθένεια άφησε το κύριο κεφάλαιο των ανώτερων τάξεων, τη γη, εντελώς ανέγγιχτη. Έτσι, ο ένας παράγοντας οικονομικής παραγωγής, η εργασία, έγινε ξαφνικά σπάνιος και ακριβός, ενώ ο άλλος, η γη, έγινε άφθονο και φθηνό. Το αποτέλεσμα ήταν μια τεράστια αύξηση της διαπραγματευτικής δύναμης των αγροτών. Έτσι, οι εργαζόμενοι μπόρεσαν να απαιτήσουν καλύτερες συνθήκες εργασίας, να βελτιώσουν την πρόσβασή τους στη γη και, δεδομένων των προκλήσεων που αντιμετώπιζαν οι ελίτ στην κατάπνιξη των κινημάτων, να μεταναστεύσουν στις πόλεις. Στα χρόνια που ακολούθησαν τον “Μαύρο Θάνατο”, η δουλοπαροικία κατέρρευσε και αντικαταστάθηκε από μια οικονομία βασισμένη στην ελεύθερη αγορά εργασίας.

Ωστόσο, αυτή η κοινωνική αντίδραση στις επιπτώσεις του “Μαύρου Θανάτου” δεν εμφανίσθηκε σε ολόκληρη την Ευρώπη. Μεγάλο μέρος της Δυτικής Ευρώπης (συμπεριλαμβανομένων ορισμένων περιοχών που σήμερα είναι η Γερμανία) υπέφερε από την πανώλη, γεγονός που οδήγησε σε αυτές τις μαζικές αλλαγές στη διαπραγματευτική δύναμη των εργατών. Ωστόσο, η Ανατολική Ευρώπη, που είχε λιγότερους εμπορικούς δεσμούς και ήταν πιο αραιοκατοικημένη, δεν κατέγραψε μεγάλο αριθμό θανάτων. Κατά συνέπεια, στα ανατολικά μέρη της Ευρώπης, συμπεριλαμβανομένου του ανατολικού τμήματος της γερμανόφωνης Κεντρικής Ευρώπης, το σύστημα δουλοπαροικίας παρέμεινε για αιώνες.

Αυτές οι διαφορές στην εργασιακή ελευθερία είχαν σημαντικές συνέπειες για την πολιτική και τους θεσμούς σε τοπικό επίπεδο. Σύμφωνα με τον αρθρογράφο της Politico,  οι περιοχές της Κεντρικής Ευρώπης που βίωσαν υψηλή θνησιμότητα από τον “Μαύρο Θάνατο” – γεγονός που οδήγησε σε πρόωρο τέλος της δουλοπαροικίας – ανέπτυξαν περισσότερους πολιτικούς θεσμούς σε τοπικό επίπεδο, όπως η οι εκλογές δημοτικών συμβουλίων. Στις πληγείσες περιοχές, οι ελίτ αναγκάστηκαν να παραχωρήσουν μεγάλο μέρος του καθημερινού ελέγχου και της διαχείρισης της γης στους ίδιους τους αγρότες.

 

 

Αυτό δημιούργησε μια τοπική ανάγκη συντονισμού, αφού η αγροτική παραγωγή σε επίπεδο χωριού θα μπορούσε να είναι επιτυχής μόνο εάν οι αγρότες συμφωνούσαν για τη συγκομιδή των καλλιεργειών και τον καταμερισμό της εργασίας. Ως συνέπεια αυτών των πρώιμων εμπειριών με την αυτοδιοίκηση, οι χωρικοί άρχισαν να απαιτούν το δικαίωμα να εκλέγουν τους δικούς τους αξιωματούχους. Με την πάροδο του χρόνου, αυτό οδήγησε σε ολοένα και ευρύτερη συμμετοχή στη συλλογική αυτοδιοίκηση σε τοπικό επίπεδο. Τέτοιες εμπειρίες ενθάρρυναν μια διαρκή κουλτούρα συμμετοχής των πολιτών και συνεργασίας, που αποδείχθηκε απαραίτητη για τη διαφύλαξη των ελευθεριών των εργατών από μελλοντικές προσπάθειες των ελίτ να ανατρέψουν τα κέρδη που κατακτήθηκαν στον απόηχο του “Μαύρου Θανάτου”.

Στη νοτιοδυτική περιοχή της σημερινής Γερμανίας, για παράδειγμα, η ύπαρξη θεσμών τοπικής αυτοδιοίκησης επέτρεπε στους αγρότες να οργανωθούν συλλογικά για να αμυνθούν ενάντια στις ελίτ που θα τους είχαν επιστρέψει στη δουλοπαροικία. Το έκαναν μαζεύοντας όπλα, σχηματίζοντας στρατούς και καταλαμβάνοντας κάστρα. Αυτό το κατόρθωμα της συλλογικής οργάνωσης – ο Πόλεμος των Χωρικών το 1525 – απέτρεψε την εκ νέου επιβολή του καταναγκασμού.

Καμία ανάλογη δυναμική δεν εμφανίστηκε στις περιοχές που γνώρισαν χαμηλή θνησιμότητα από τον “Μαύρο Θάνατο”, όπου η δουλοπαροικία εγκαταλείφθηκε πολύ αργότερα. Αντίθετα, σε αυτές τις περιοχές, οι ελίτ εκμεταλλεύονταν για αιώνες τους αγρότες. Σύμφωνα με την έρευνα του Cambridge, οι μακροπρόθεσμες επιπτώσεις αυτής της μεγάλης απόκλισης στις πολιτικές κουλτούρες και τη θεσμική ανάπτυξη ήταν ορατές ακόμη και αιώνες αργότερα: Πολίτες από περιοχές που είχαν μακρά δημοκρατική παράδοση, απέρριψαν κόμματα που ήταν έντονα αντιδημοκρατικά στον προσανατολισμό τους, όπως Το Συντηρητικό Κόμμα της Γερμανίας στις αρχές της δεκαετίας του 1870 ή οι Εθνικοσοσιαλιστές (δηλαδή το ναζιστικό κόμμα) στις μοιραίες εκλογές της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης το 1930 και τον Ιούλιο του 1932.

Σε άλλο σημείο του άρθρου, δίνεται ως καλό παράδειγμα αυτής της δυναμικής το νότιο γερμανικό κρατίδιο της Βυρτεμβέργης. Η Βυρτεμβέργη χτυπήθηκε ιδιαίτερα σκληρά από τον “Μαύρο Θάνατο”. Ως συνέπεια, σε πολλά μέρη του κρατιδίου, η δουλοπαροικία αντικαταστάθηκε από μορφές τοπικής αυτοδιοίκησης υπό την ηγεσία των αγροτών. Η μεγαλύτερη ανεξαρτησία και η ικανότητα των εργατών να οργανωθούν συλλογικά σήμαινε ότι η Βυρτεμβέργη έγινε ένα από τα πιο σημαντικά κέντρα του Πολέμου των Χωρικών του 1525, όπου οι αγρότες υπερασπίστηκαν τις ελευθερίες τους ενάντια στους ευγενείς.

Η μακρά πολιτική παράδοση του κρατιδίου στην συμμετοχική δημοκρατία, εξηγεί γιατί, σε καίριες στιγμές της γερμανικής ιστορίας, στάθηκε ως προπύργιο φιλελεύθερων αξιών σε κατά τα άλλα εξαιρετικά ανελεύθερες εποχές. Κατά την ίδρυση της Γερμανικής Αυτοκρατορίας, το άκρως αντιδημοκρατικό Συντηρητικό Κόμμα μπόρεσε να συγκεντρώσει κατά μέσο όρο μόνο το 2,3 τοις εκατό των ψήφων στις περιφερειακές εκλογές της Βυρτεμβέργης το 1871. Αυτό έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τα διψήφια αποτελέσματα και τις πλειοψηφίες που πέτυχε στα ανατολικά μέρη της Αυτοκρατορικής Γερμανίας. Σε αυτές τις περιοχές, δεν υπήρχε συγκρίσιμη, μακροχρόνια εμπειρία συμμετοχικής διακυβέρνησης, γεγονός που διευκόλυνε την επιτυχία των αντιδημοκρατικών δυνάμεων. Ομοίως, στις εκλογές του 1930, οι πολίτες της Βυρτεμβέργης απέρριψαν σθεναρά τους εθνικοσοσιαλιστές, οι οποίοι έλαβαν μόνο το 9,3 τοις εκατό των ψήφων, ενώ ο εθνικός μέσος όρος του κόμματος ήταν διπλάσιος με 18,3 τοις εκατό.

Έτσι, η εμπειρία του “Μαύρου Θανάτου” καθιστά σαφές ότι οι πανδημίες μπορούν να συμβάλουν σε μεγαλύτερη διαπραγματευτική δύναμη για τους εργαζόμενους και ίσως ακόμη και σε μακροπρόθεσμα κέρδη για τη δημοκρατία και τις πολιτικές ελευθερίες.

 

Θα οδηγήσει η σημερινή πανδημία του Covid-19 σε μόνιμες κοινωνικές αλλαγές παρόμοιες με αυτές που συναντώνται στη μεσαιωνική Ευρώπη;

Αν και ο αρθρογράφος της Politico είναι ιδιαίτερα δύσπιστος, ότι ο Covid θα οδηγήσει σε αλλαγές που είναι τόσο δραστικές ή μακροχρόνιες – καθώς ούτε η καταστροφική δύναμη της σημερινής πανδημίας ούτε οι τεχνολογικοί περιορισμοί στην οικονομία είναι συγκρίσιμες – ορισμένες από τις δυναμικές της κοινωνικής αλλαγής που βλέπουμε αυτήν τη στιγμή μοιάζουν με αυτές που παρατηρήθηκαν στον απόηχο του Μαύρου Θανάτου.

Ακριβώς όπως στη μεσαιωνική Ευρώπη, η τρέχουσα πανδημία έφερε έλλειψη εργατικού δυναμικού – μια έλλειψη που, σε πολλές περιπτώσεις, έδωσε στους εργάτες την απαραίτητη δύναμη για να εγκαταλείψουν τις δουλειές τους, να συμμετάσχουν σε απεργίες και να διαπραγματευτούν για καλύτερες συνθήκες εργασίας. Το αν πρόκειται απλώς για μια βραχύβια άνοδο της διαπραγματευτικής δύναμης των εργαζομένων ή για κάτι πιο μόνιμο, θα εξαρτηθεί από το εάν αυτά τα πρόσφατα κέρδη θα κατοχυρωθούν σε θεσμούς που επιτρέπουν στους εργαζόμενους να ενεργούν συλλογικά για την υπεράσπιση των δικαιωμάτων τους. Αυτό θα μπορούσε να λάβει τη μορφή εθνικής νομοθεσίας, όπως ο νόμος για την προστασία του δικαιώματος στην οργάνωση (PRO), ο οποίος θα διευκόλυνε τη συλλογική δράση στα συνδικάτα και θα ενίσχυε την προστασία των εργαζομένων από αντίποινα για απεργίες. Ή, θα μπορούσε να είναι αποτέλεσμα μεταρρυθμίσεων σε κρατικό επίπεδο, όπως η επέκταση των δικαιωμάτων συλλογικής διαπραγμάτευσης σε όλους τους δημόσιους υπαλλήλους σε κράτη που έχουν γενική απαγόρευση.

Εναλλακτικά, η κατάργηση σε επίπεδο κράτους των λεγόμενων νόμων για το δικαίωμα στην εργασία, που αποδυναμώνουν τη διαπραγματευτική δύναμη των συνδικάτων, θα διευκόλυνε επίσης τη συλλογική δράση των εργαζομένων. Πρωτοβουλίες όπως αυτές θα μπορούσαν να βοηθήσουν τους εργαζόμενους να ανακτήσουν μέρος του εισοδήματος που τους αναλογεί από τα κέρδη παραγωγικότητας που έχουν συσσωρευθεί σε συντριπτική πλειονότητα από ιδιοκτήτες πολυεθνικών, διευθύνοντες συμβούλους και ανώτερα στελέχη.

Ωστόσο, ο τρόπος με τον οποίο ο Covid συνέβαλε στην τρέχουσα έλλειψη εργατικού δυναμικού είναι διαφορετικός από εκείνον της πανώλης. Σε αντίθεση με τη μεσαιωνική Ευρώπη, η σημερινή έλλειψη εργατικού δυναμικού προκαλείται από έναν συνδυασμό δευτερογενών επιπτώσεων της πανδημίας — όχι από τον θάνατο των εργαζομένων. Συγκεκριμένα, πολλοί εργάτες που θα είχαν δουλέψει λίγο περισσότερο πριν συνταξιοδοτηθούν ή που δυσκολεύονταν να βρουν θέσεις εργασίας πριν από την Covid, δεν αποτελούν, πλέον, ενεργό εργατικό δυναμικό. Επιπλέον, πολλοί νέοι γονείς δεν μπορούν να βρουν φύλαξη για τα παιδιά τους σε προσιτές τιμές, γεγονός που ενισχύει περαιτέρω την υπάρχουσα έλλειψη εργασίας. Άτομα που ανήκουν σε πληθυσμούς υψηλού κινδύνου μπορεί να απέχουν από την εργασία εξαιτίας του φόβου.

Όλες αυτές οι αλλαγές είναι λιγότερο μόνιμες από τη δημογραφική κατάρρευση, που ήταν ο τρόπος με τον οποίο ο Μαύρος Θάνατος άλλαξε την προσφορά εργασίας. Μερικοί άνθρωποι που έχουν εγκαταλείψει το ενεργό εργατικό δυναμικό ενδέχεται να επιλέξουν ή να αναγκαστούν να επανενταχθούν σε αυτό.

Τέλος, με τις αναμνηστικές δόσεις και τα αυξημένα ποσοστά εμβολιασμού, οι ευπαθείς ομάδες πληθυσμού ενδέχεται να επιστρέψουν στην εργασία τους. Εάν αυτή η τάση συνεχιστεί τους επόμενους μήνες – εκτός εάν εμφανιστεί μια πολύ πιο θανατηφόρα παραλλαγή του Covid – η τρέχουσα δυναμική των εργαζομένων θα μπορούσε ενδεχομένως να μειωθεί. Σύμφωνα με τον αρθρογράφο, χωρίς τη θεσμοθέτηση νέων εργασιακών νόμων (όπως συνέβη σε περιοχές που επλήγησαν σκληρά μετά την πανδημία του Μαύρου Θανάτου), η επιστροφή της προσφοράς εργασίας στα προ του Covid επίπεδα, θα μπορούσε να κλείσει το παράθυρο ευκαιρίας για τους εργαζόμενους να αποκτήσουν μόνιμα ένα δικαιότερο μερίδιο της οικονομικής πίτας.

Υπό αυτές τις συνθήκες, η αργή αλλά σταθερή διάβρωση της διαπραγματευτικής εργασιακής δυναμικής δεν θα αντιστραφεί, αλλά πιθανότατα θα συνεχιστεί.

Facebook Comments

Τελευταία Νέα