Καθώς οι ρωσικές βόμβες σφυροκοπούν την Ουκρανία και οι στρατιώτες της ξεχύνονται στο ουκρανικό έδαφος, ένα ερώτημα υπάρχει στο μυαλό όλων: Γιατί; Τι ελπίζει να πετύχει η Ρωσία με μια μαζική εισβολή;
Ο Ρώσος Πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν έδωσε την δική του εκδοχή κατά τη διάρκεια του διαγγέλματός του την Τετάρτη το βράδυ, ανακοινώνοντας μια «ειδική στρατιωτική επιχείρηση» της οποίας «στόχος είναι η προστασία των ανθρώπων που έχουν βασανιστεί από τη γενοκτονία του καθεστώτος του Κιέβου για οκτώ χρόνια».
«Θα αγωνιστούμε για την αποστρατιωτικοποίηση και τον αποναζιστικοποίηση της Ουκρανίας και θα φέρουμε ενώπιον της δικαιοσύνης όσους διέπραξαν πολυάριθμα εγκλήματα κατά των αμάχων», ανέφερε ο Πούτιν.
Στην πραγματικότητα, αυτοί οι ισχυρισμοί του Πούτιν δεν συμβαδίζουν με την πραγματικότητα. Δεν υπάρχει διαρκής γενοκτονία στην Ουκρανία. Ενώ υπάρχουν φασιστικές πολιτοφυλακές ευθυγραμμισμένες με την κυβέρνηση στην Ουκρανία, η ίδια η ουκρανική κυβέρνηση δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να χαρακτηριστεί ναζιστικό καθεστώς. Ο πρόεδρος της χώρας, Βολοντίμιρ Ζελένσκι, είναι Εβραίος και μιλάει περήφανα για το πώς ο Εβραίος παππούς του πολέμησε εναντίον του στρατού του Χίτλερ.
Μάλιστα, πριν το διάγγελμα Πούτιν, ο Ζελένσκι είχε απευθύνει έκκληση για ειρήνη αντικρούοντας τις αιτιάσεις του Ρώσου προέδρου ότι η Ουκρανία διοικείται από Ναζί.
Ο Ζελένσκι ανέφερε: «Πώς μπορώ να είμαι Ναζί; Εξηγήστε το στον παππού μου, ο οποίος πέρασε ολόκληρο τον πόλεμο στο πεζικό του σοβιετικού στρατού και πέθανε ως συνταγματάρχης σε μια ανεξάρτητη Ουκρανία».
Ο Ουκρανός πρόεδρος είπε ότι τρία από τα αδέρφια του παππού του σκοτώθηκαν στο Ολοκαύτωμα.
Αλλά με αυτή τη φαινομενικά παράλογη ρητορική, ο Πούτιν θέτει τις προπαγανδιστικές βάσεις για την ανατροπή της κυβέρνησης της Ουκρανίας.
«Είναι μια στρατιωτική επιχείρηση με μαξιμαλιστικούς πολεμικούς στόχους, της οποίας απώτατος στόχος είναι η αλλαγή καθεστώτος», γράφει ο Μάικλ Κόφμαν, διευθυντής μελετών στο ρωσικό think tank CNA.
Οι υπηρεσίες πληροφοριών των ΗΠΑ έχουν προειδοποιήσει ότι ο Πούτιν στοχεύει να ανατρέψει την κυβέρνηση της Ουκρανίας, να συγκεντρώσει εξέχοντες Ουκρανούς «για να σκοτωθούν ή να σταλούν σε στρατόπεδα» και να εγκαταστήσει κυβέρνηση ανδρεικέλων στο Κίεβο. Όταν ο Πούτιν μιλά για «αποναζιστικοποίηση» και «προσαγωγή [Ουκρανών] στη δικαιοσύνη», αυτό ακριβώς εννοεί.
Η λέξη «αποστρατιωτικοποίηση» υποδηλώνει τους πραγματικούς λόγους που είναι διατεθειμένος να το κάνει: ότι επιθυμεί να τερματίσει το καθεστώς της Ουκρανίας ως ανεξάρτητου κυρίαρχου κράτους.
Ο Πούτιν πιστεύει ότι η Ουκρανία είναι μια παράνομη χώρα που υπάρχει σε γη που είναι ιστορικά και δικαίως ρωσική. Η προθυμία του Ζελένσκι να απομακρυνθεί από τη Μόσχα και να κινηθεί προς τη Δύση είναι, στο μυαλό του Πούτιν, μια προσπάθεια νομιμοποίησης του «ψευδούς» καθεστώτος στο Κίεβο. Η ύπαρξη ενός αντιρωσικού καθεστώτος σε αυτό που θεωρεί ως δικαιωματικά ρωσικό έδαφος που κατοικείται δικαιωματικά από Ρώσους είναι απαράδεκτη — τόσο απαράδεκτη που είναι διατεθειμένος να διεξαγάγει έναν δαπανηρό και αιματηρό πόλεμο για αυτό.
«Η Ουκρανία μπορεί να είχε παραμείνει κυρίαρχο κράτος όσο είχε μια κυβέρνηση υπέρ του Πούτιν», λέει η Seva Gunitsky, πολιτικός επιστήμονας στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο που μελετά τη Ρωσία. «Η επίσημη επανένωση των εδαφών πιθανότατα δεν θα ήταν στην πρώτη γραμμή της ατζέντας, εάν ο Πούτιν ένιωθε ότι είχε αρκετή πολιτική υποστήριξη από το ουκρανικό καθεστώς».
Επομένως, η συζήτηση για «αποναζιστικοποίηση», αν και παράλογη σε πραγματικό επίπεδο, είναι ωστόσο αποκαλυπτική. Μας λέει ότι ο Πούτιν ενεργεί βάσει της μακροχρόνιας πεποίθησής του ότι η ουκρανική κυβέρνηση δεν έχει δικαίωμα να είναι ανεξάρτητη. Υπονοεί τον απώτερο στόχο του: να μετατρέψει την Ουκρανία σε υποτελή μιας νέας ρωσικής αυτοκρατορίας.
Η εθνικιστική κοσμοθεωρία πίσω από τον πόλεμο του Πούτιν
Ο Πούτιν έχει παρουσιάσει βασικά στοιχεία αυτή της σκέψης σε δηλώσεις του όλα αυτά τα χρόνια, που ξεκινούν από μια δήλωση του 2005 ότι «η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης ήταν μια μεγάλη γεωπολιτική καταστροφή» έως ένα δοκίμιο 5.000 λέξεων για την ιστορία της Ουκρανίας που δημοσιεύτηκε πέρυσι. Αλλά η πιο σχετική διατύπωσή του, για τους σκοπούς της κατανόησης της τρέχουσας εισβολής, ήρθε σε μια εμπρηστική ομιλία για την πολιτική της Ουκρανίας που εκφωνήθηκε τη Δευτέρα.
Η ομιλία ήταν φαινομενικά μια δικαιολογία για την απόφασή του να αναγνωρίσει την ανεξαρτησία των φιλορωσικών αποσχιστικών καθεστώτων στις επαρχίες του Ντονέτσκ και του Λουχάνσκ της ανατολικής Ουκρανίας. Αλλά έκρυβε και τα πραγματικά κίνητρά του για την Ουκρανία.
«Είμαι πεπεισμένη ότι ο Πούτιν «μιλούσε από καρδιάς», λέει η Alina Polyakova, πρόεδρος του think tank Center for European Policy Analysis.
Ο κεντρικός ισχυρισμός της ομιλίας ήταν ότι η Ουκρανία και η Ρωσία είναι, με ιστορικούς όρους, ουσιαστικά αχώριστες.
«Η Ουκρανία δεν είναι απλώς μια γειτονική χώρα για εμάς. Είναι αναπόσπαστο μέρος της ιστορίας, του πολιτισμού και του πνευματικού μας χώρου», είπε, σύμφωνα με την επίσημη μετάφραση του Κρεμλίνου. «Από αμνημονεύτων χρόνων, οι άνθρωποι που ζούσαν στα νοτιοδυτικά της ιστορικά ρωσικής γης αυτοαποκαλούνταν Ρώσοι».
Αυτό που τώρα ονομάζουμε Ουκρανία, λέει, «δημιουργήθηκε εξ ολοκλήρου από τη Ρωσία ή, για να είμαστε πιο ακριβείς, από την μπολσεβίκικη κομμουνιστική Ρωσία». Σε αυτήν την αμφισβητήσιμη αφήγηση, μια τριάδα πρώην σοβιετικών ηγετών — Λένιν, Στάλιν και Χρουστσόφ — χάραξαν γη μακριά από τη Ρωσία και πολλά κοντινά έθνη για να δημιουργήσουν μια ξεχωριστή δημοκρατία που ονομάζεται Ουκρανία. Η δημιουργία της Ουκρανίας και των άλλων σοβιετικών δημοκρατιών, λέει ο Πούτιν, ήταν μια προσπάθεια να κερδίσει την υποστήριξη «των ζηλωτών εθνικιστών» σε ολόκληρη τη Σοβιετική Ένωση — σε βάρος της ιστορικής ιδέας της Ρωσίας.
Στην ομιλία του, χρησιμοποιεί μια αποκαλυπτική μεταφορά για αυτά τα ζητήματα: «ο ιός του εθνικισμού». Ο ουκρανικός εθνικισμός, κατά την άποψή του, είναι μια μόλυνση που εισήχθη στον Ρώσο ξενιστή από τους Μπολσεβίκους. Όταν η Σοβιετική Ένωση κατέρρευσε και οι δημοκρατίες από την Ουκρανία και την Εσθονία έως τη Γεωργία διακήρυξαν ανεξαρτησία, ο ιός σκότωσε τον ξενιστή του.
Η ρητορική του Πούτιν είναι διαστρεβλωμένη ιστορία: Είναι απλώς λάθος να λέμε ότι η Ουκρανία δεν έχει ανεξάρτητη εθνική ταυτότητα ξεχωριστή από τη Ρωσία. «Ο Πούτιν δεν είναι ιστορικός», γράφει στους Financial Times ο Timothy Snyder, ιστορικός του Πανεπιστημίου Yale με εξειδίκευση στην Ανατολική Ευρώπη.
Ανεξάρτητα από αυτό, ο Πούτιν βλέπει τις πρώην σοβιετικές δημοκρατίες – και, πάνω απ΄όλα, την Ουκρανία – ως τμήματα της Ρωσίας που κακώς αποσπάστηκαν από την πατρίδα. Ως αποτέλεσμα, δεν μπορεί να δει τη μετα-σοβιετική Ουκρανία ως πραγματική χώρα. Κατά την άποψή του, δεν έχει πραγματική ιστορία ούτε εθνική παράδοση.
Το συμπέρασμα αυτής της ιστορικής αφήγησης είναι ότι η ουκρανική κυβέρνηση, στη σημερινή της μορφή, είναι παράνομη και απαράδεκτη.
Πώς η κοσμοθεωρία του Πούτιν μας βοηθά να κατανοήσουμε τους πραγματικούς πολεμικούς στόχους της Ρωσίας
Έχοντας κατά νου αυτήν την ιστορία, είναι δυνατόν να κατανοήσουμε τη ρητορική του Πούτιν για τη γενοκτονία και την αποναζιστικοποίηση της Ουκρανίας. Η ιδέα της Ουκρανίας ως ναζιστικού κράτους είναι βαθιά ριζωμένη στη ρωσική εθνικιστική αφήγηση.
«Αρχίζει στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, [όταν κάποιοι] Ουκρανοί παρτιζάνοι πήραν τη ναζιστική πλευρά εναντίον των Σοβιετικών», εξηγεί η Gunitsky στην ιστοσελίδα VOX. «Η νέα επίσημη αφήγηση στη Ρωσία σήμερα είναι ότι όλοι αυτοί που κυβερνούν την Ουκρανία είναι απόγονοι αυτών των νεοναζί.
Ο Πούτιν θεωρεί ότι η Ουκρανία είναι κληρονόμος μιας νεοναζιστικής παράδοσης που συνέβαλε σε ανυπολόγιστους ρωσικούς θανάτους κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Ομοίως, οι ισχυρισμοί του Πούτιν για «γενοκτονία» στην Ουκρανία αντικατοπτρίζουν τον ρωσικό εθνικισμό. Η Ουκρανία έχει μεγάλο ρωσικό πληθυσμό, ειδικά στην Ανατολή της, και πολλοί Ουκρανοί όλων των εθνοτήτων μιλούν ρωσικά. Κατά την αφήγηση του Πούτιν, αυτοί οι άνθρωποι δεν είναι απλώς νόμιμοι Ρώσοι πολίτες που έχουν αποκοπεί από την πατρίδα. Είναι πιθανά θύματα μιας εκστρατείας εθνοκάθαρσης της νεοναζιστικής ουκρανικής κυβέρνησης.
Υπάρχει μια μικρή ποσότητα αλήθειας σε αυτή την υπερβολή. Το τάγμα Azov, μια νεοναζιστική πολιτοφυλακή, έπαιξε σημαντικό ρόλο στην καταπολέμηση της εισβολής της Ρωσίας στην ανατολική Ουκρανία το 2014. Έκτοτε έχει ενσωματωθεί στην ουκρανική εθνική φρουρά.
Αλλά υπάρχει μεγάλη διαφορά μεταξύ των πραγματικών ανησυχιών και των υπερβολικών ισχυρισμών ότι η Ουκρανία είναι ένα νεοναζιστικό κράτος που διαπράττει γενοκτονία κατά των Ρώσων.
Στις εθνικές εκλογές της Ουκρανίας το 2019, μια ακροδεξιά συμμαχία κομμάτων, συμπεριλαμβανομένου του πολιτικού βραχίονα του Azov, έλαβε μόνο το 2% των ψήφων και έμεινε πολύ μακριά από το ελάχιστο ποσοστό του 5% που απαιτείται για την είσοδο στο κοινοβούλιο.
Δεν υπάρχουν στοιχεία ότι η κυβέρνηση του Ζελένσκι εμπλέκεται σε μεγάλης κλίμακας εξόντωση Ρώσων. Καμία διεθνής οργάνωση για τα ανθρώπινα δικαιώματα ή αξιόπιστος εμπειρογνώμονας δεν έχει κάνει τέτοιο ισχυρισμό.
Η υπόθεση του πολέμου βασίζεται σε μεγάλο βαθμό σε ψέματα, τόσο για την ιστορία της Ουκρανίας όσο και για το παρόν της. Αλλά η ρωσική πολιτική είναι συνεκτική: στοχεύει στην πραγμάτωση του μαξιμαλιστικού οράματος του Πούτιν για μια Ουκρανία που θα επιστρέψει στο ρωσικό μαντρί. Το αν η Ρωσία μπορεί να το πετύχει – και ποιο τίμημα θα πληρώσουν οι απλοί Ρώσοι και Ουκρανοί – μένει να φανεί.
